عمر مختارعمر مختار برجسته‌ترین و مشهورترین رهبر مجاهدان لیبی در قرن سیزدهم و چهاردهم هجری/ نوزدهم و بیستم میلادی بوده است. ۱ - معرفی اجمالیوی فرزند مختار بود و در ۱۲۷۵ق/۱۸۵۸ در بطنان برقه در قبیله منفه از بادیه برقه به دنیا آمد. او در زاویه سنوسیه دانش آموخت و شیخ زاویة القصور در ناحیه حبل الاخضر شد. ۲ - مبارزه با استعماردر ۱۳۲۹ ق/ ۱۹۱۱ که استعمارگران ایتالیایی بر بندر بنغاری در لیبی را تصرف کردند عمر مختار به جهاد بر ضد آنان برخاست و از سوی همه قبایل به عنوان فرمانده کل و رئیس اعلای مجاهدان جبل الاخضر برگزیده شد. اشغالگران ایتالیایی در بدو هجوم به لیبی بیش از بیست هزار تن از مردم را کشتند و یک هزار تن از مجاهدان را به دار آویختند، زنان و کودکان بسیاری را مثله کردند و اعضای بسیاری از خانواده‌ها، از زن و مرد، کودک، پسر و جوان را قتل عام نمودند. این اعمال وحشیانه در سراسر لیبی قیام‌هایی را برانگیخت. در طرابلس سلیمان بارونی از رهبران منطقه جبل و فرحات، رهبری قیام را برعهده داشت و موفق شد که حکومتی ملی در طرابلس به وجود آورد. در برقه نیز رهبری و مجاهدان بر عهده مختار بود. تا آغاز ۱۹۱۶، مجاهدان لیبیایی توانستند بیشتر مناطق اشغال شده را آزاد سازند به طوری که جز شهرهای طرابلس، خمس و زواره، هیچ شهری در اشغال ایتالیاییان باقی نماند و سراسر بخش شرقی لیبی در تصرف سنوسی‌ها ـ که تا آن زمان رهبری جهاد ملی را بر عهده داشتند ـ قرار گرفت. ضرباتی که مجاهدان لیبیایی بر نیروهای ایتالیایی وارد آوردند نه تنها ایتالیایی‌ها را وحشتزده کرد، بلکه نگرانی دولت‌های انگلستان و فرانسه را هم از خطر گسترش مقاومت در سراسر افریقا برانگیخت. از اینرو در ۱۹۱۶ دولت‌های ایتالیا و انگلیس پیمان همکاری مشترکی برای جنگ با سنوسی‌ها منعقد کردند که یک سال بعد دولت فرانسه نیز به آن پیمان ملحق شد. استعمارگران ایتالیایی که از مبارزه رویاروی با مجاهدان سودی نگرفته بودند به ایجاد تفرقه میان مجاهدان پرداختند و یکی از رهبران سنوسی به نام محمد ادریس سنوسی را با وعده حکمرانی منطقه برقه به سوی خود کشاندند، لکن بیشتر رهبران مجاهدان و از جمله عمر مختار همچنان به مبارزه خود ادامه دادند. در ۱۹۲۲ که فاشیست‌ها به رهبری موسولینی بر ایتالیا مسلط شدند همه پیمان‌هایی را که با محمد ادریس بسته بودند نادیده گرفته و بار دیگر به سیاست ارعاب و سرکوب متوسل شدند. در نتیجه این سیاست، ادریس در دسامبر ۱۹۲۲ ناگزیر به خروج از لیبی شد و به مصر پناهنده گردید اما دیگر مجاهدان به فرماندهی رهبر بزرگ خود مختار به جهاد آزادیبخش خود ادامه دادند. عمر مختار با نیرویی متشکل از هزار و پانصد مجاهد در منطقه شحات استقرار یافته و در زد و خورد با دشمن بود، اما در ۱۹۲۶ نیروهای ایتالیایی مقر وی را در جبل الاخضر محاصره کردند و او ناگزیر به جنگ‌های چریکی روی آورد. ۳ - نبرد الرحیبهاندکی پس از نبرد جبل الاخضر، نبرد الرحبیه به فرماندهی عمر مختار روی داد. در این نبرد، مجاهدان عمر مختار در جبل العبید موضع گرفتند و درگیری سختی میان مجاهدان و نیروهای ایتالیایی به فرماندهی سرگرد باسی در دشت الرحیبه درگرفت. در این بنرد که در مارس۱۹۲۷ روی داد، مجاهدان مسلمان با دور زدن نیروهای ایتالیایی توانستند آنها را از یکدیگر جدا کرده و ضربات سنگینی بر آنان وارد آورند و ایتالیایی‌ها را به سختی در هم کوبند. در این عملیات شش افسر و سیصد و چهل سرباز ایتالیایی کشته شدند. در این هنگام ایتالیایی‌ها برای تضعیف عملیات چریکی مجاهدان، با پیشنهادهای عمر مختار دایر بر آزادی مسلمانان در امر آموزش و پرورش و برگزاری مراسم دینی و رسمیت زبان عربی و لغو مقررات تبعیض نژادی میان ایتالیایی‌ها و لیبیایی‌ها روی خوش نشان دادند، اما در عمل همچنان به ریشه کن کردن انقلاب ملی ـ مذهبی مردم لیبی ادامه می‌دادند و بسیاری از مشایخ سنوسیه و مسئولان اوقاف را دستگیر و زندانی کردند که بیشتر انها بر اثر شکنجه در زندان جان سپردند. عمر مختار با یورش‌های مداوم خود، ایتالیایی‌ها را لحظه‌ای آرام نمی‌گذارد. تنها در طول بیست ماه، دویست و شصت و سه بار بر نیروهای ایتالیا یورش برد و این به جز نبردهایی بود که حدود بیست سال گذشته انجام داده بود. موسولینی نیز برای تسلیم مجاهدان، ژنرال گرازیانی را که به خونریزی و خونخواری شهره بود به حکومت لیبی گمارد. وی فرمان داد تا در نقاط مختلف، گروه گروه مردم عادی و غیر نظامی را گرد آورده و دسته جمعی کشتار کردند. سپس ساکنان ایالت برقه غربی و شرقی را از خانه و کاشانه شان بیرون رانده و به اعماق بیابان‌ها کوچانیدند و املاک و اراضی آنان را مصادره کرده و در اختیار مهاجران ایتالیایی قرار دادند. مجموع این عملیات وحشیانه، ترس و وحشت عظیمی در دل مردم افکند و موقعیت مجاهدان را تضعیف کرد، هرچند که عمر مختار و مجاهدان تحت فرمان او همچنان در برابر دشمن خونریز پایدار ماندند و با عملیات چریکی و جنگ‌های نامنظم اینجا و آنجا بر نیروهای دشمن ضرباتی وارد می‌آوردند. گرازیانی نیز برای ایجاد رعب و هراس بیشتر به ایجاد «دادگاه‌های پرنده» دست زد. این دادگاه متشکل از ماموران ایتالیایی بود که پیوسته با هواپیما از جایی به جایی می‌رفتند و در هر جا که نشانی از همدردی و همکاری مردم با عمر مختار و انقلابیون می‌یافتند جلسات دادگاه را در میدان‌های عمومی و در فضاهای باز برپا کرده و هر کس را که اندک سوء ظنی به او می‌رفت اعدام و اموال او را مصادره می‌کردند. ۴ - سرانجام عمر مختارسرانجام در ۱۹۳۱ هنگامی که عمر مختار همراه پنجاه تن از همرزمانش برای یک ماموریت شناسایی به ناحیه سلطنه رفته بود ناگهان به محاصره نیروهای بزرگ دشمن در آمد و در نبردی نابرابر، بیشتر همراهانش کشته شدند و خود او نیز زخمی شد و به اسارت درآمد. او را به بنغازی انتقال دادند و در دادگاه‌های نظامی محاکمه و به اعدام محکوم نمودند ودر ۲ جمادی الاول ۱۳۵۰/ ۱۵ سپتامبر ۱۹۳۱ در پایگاه سلوق نزدیک بنغازی در برابر دیدگان هزاران تن از ساکنان منطق وی را به دار آویختند. [۲]
المعجم العسکری الموسوعی، ج۱، ص۶۱۹.
[۳]
المعجم العسکری الموسوعی، ج۲، ص۹۷۰.
[۴]
کیالی، عبدالوهاب، موسوعه السیاسه، ج۱، ص۵۵۴-۵۵۸.
[۵]
کیالی، عبدالوهاب، موسوعه السیاسه، ج۱، ص۸۶۹-۸۷۰.
[۶]
کیالی، عبدالوهاب، موسوعه السیاسه، ج۲، ص۸۱۵.
[۷]
کیالی، عبدالوهاب، موسوعه السیاسه، ج۴، ص۲۲۳.
۵ - پانویس
۶ - منبعدانشنامه های انقلاب اسلامی و تاریخ اسلام، فرهنگنامه علمای مجاهد، برگرفته از مقاله «عمر مختار». |